Kenmerkende aspecten:
Overzicht van alle tijdlijnen
Overzicht van toen en nu
Overzicht van bron(nen) op de kaart
Willem van Oranje gaf in 1573 het stadsbestuur van Enkhuizen onder andere toestemming om rente te betalen aan vijandelijke plaatsen, klokken te gebruiken voor geschut en om een pesthuis op te richten.
In een pesthuis werden mensen met een besmettelijke ziekte ondergebracht. Die werden afgezonderd van de rest van de bevolking om verdere verspreiding van de ziekte te voorkomen. Vaak werd een pesthuis buiten de stadsmuren neergezet.
Het was een soort voorloper van een ziekenhuis maar de hygiene en slechte verzorging zorgden meestal niet voor genezing van de patiënt.
In 1599 heerste in Hoorn een grote pestepidemie waaraan dagelijks wel 30 tot 40 inwoners overleden. Vooral in arme gezinnen bezweken veel kinderen aan de besmettelijke en gevreesde ziekte. Maar onder de slachtoffers bevonden zich ook welgestelden zoals burgemeester Pieter Hermansz en arts Pieter Hoogerbeets.
Als gevolg van deze epidemie werd in het Dal, aan de oostzijde van de huidige Veemarkt, een nieuw pesthuis gesticht. Hier werden de zieken naartoe gebracht zodat ze in afzondering van de andere stadsbewoners konden worden verzorgd. Lijders aan de pest werden ook geïsoleerd in hun eigen woning. Maar dat moest wel mogelijk en houdbaar zijn. Besmette armen in hun krappe behuizing werden eerder naar het pesthuis gezonden.
In dit boek zijn de uitgaven voor het pesthuis in de periode 1603-1685 genoteerd. Hieronder uitgaven voor personeel, eten en drinken, medicijnen, onderhoud aan het gebouw en de levering van doodskisten.
De uitgaven laten duidelijk zien wanneer in Hoorn de pest heerste. De uitgaven en het aantal geleverde doodskisten zijn in deze jaren aanzienlijk hoger.
Bij een uitgave op 8 november 1664 lezen we de aantekening: den 15 november. Is t pesthuijs gesloten, de sieckte meest ophoudende, de heere zij gedanckt voor sijn genade.
Op deze kaart staat de Pancratiuskerk in Oosterblokker. Bij een van de toegangsdeuren van de kerk bevindt zich een steen met oude inkervingen. Waarschijnlijk is dit een peststeen.
Om zich tegen de pest te beschermen, schraapten mensen stenen af bij ingangen van kerken en andere godsdienstige gebouwen. Het schraapsel deden ze in een zakje op de borst.
Ook op andere plaatsen in Westfriesland zijn peststenen te vinden. Bijvoorbeeld in de Westerkerk in Enkhuizen en in de Boterhal, het vroegere Sint Jans Gasthuis, in Hoorn.
Tot in de negentiende eeuw was de oorzaak van de pest onbekend. Mensen namen hun toevlucht tot allerlei middelen waarvan in de volksmond werd gezegd dat ze werkten.
De kaart is afkomstig uit een kaartboek van de Huiszittende Armen in Hoorn. De zorg voor de armen werd gedeeltelijk betaald uit de verhuur land. Een stuk land van de Huiszittende Armen lag bij de kerk van Oosterblokker.
Foto's peststeen: Sigrid Schoen
Lepra is een besmettelijke ziekte die door een bacterie wordt veroorzaakt. De ziekte tast de huid, botten en zenuwen aan. Hierdoor ontstaan ernstige vervormingen aan handen, voeten en het gezicht. Leprozen of melaatsen, zoals lepralijders ook worden genoemd, kunnen blind en verlamd raken.
Hoewel de ziekte niet direct dodelijk is, waren leprozen niet welkom in de stad. Ze werden uit de gemeenschap geweerd en konden onderdak krijgen in speciaal voor hen opgerichte leprozenhuizen. Die stonden aan de rand van de stad of daarbuiten.
Leprozen kregen toestemming om te bedelen. Daarvoor trokken ze in herkenbare kleding door de stad en waarschuwden ze met houten kleppers voor hun aanwezigheid. Zo kon iedereen zien en horen dat iemand met lepra was besmet.
Deze twee leprakleppers uit de zeventiende eeuw worden in Enkhuizen bewaard. Op de kleppers staat het stadswapen van Haarlem. In deze stad werden patiënten met lepraklachten uit de Noordelijke Nederlanden gekeurd of ze de ziekte daadwerkelijk hadden.
In de achttiende eeuw werd Westfriesland drie keer door een grote uitbraak van de veepest getroffen. Het sterftecijfer onder runderen was enorm. Zo stierven in het jaar 1745 meer dan 54.300 beesten in het Noorderkwartier van Holland. Dat komt neer op 70% van de totale veestapel. Als een koe eenmaal ziekteverschijnselen vertoonde, ging zij meestal binnen tien dagen dood.
Als gevolg van een veepestepidemie daalden de inkomsten van boeren en landeigenaren. Soms waren zij niet meer in staat om belastingen te betalen en verviel hun grondbezit aan de overheid. Daarnaast moesten boeren investeren in een nieuwe veestapel.
In 1769 sloeg de veepest opnieuw toe. Om te voorkomen dat het virus Westfriesland zou bereiken, werd in de rechtsgebieden van Hoorn, Enkhuizen en Medemblik een tijdelijk invoerverbod van rundvee ingesteld. Deze maatregel gold voor de maanden mei en juni. Op overtreding van het verbod stond een boete van 2.000 gulden.
Na 1664 is in Nederland nooit meer een pestuitbraak geweest. Maar dat geldt niet voor andere delen van Europa en de wereld. Zo heerste in het begin van de achttiende eeuw een pestepidemie in het Oostzeegebied. Om te voorkomen dat de pest naar Nederland zou worden gebracht, mochten schepen uit dit gebied niet zomaar een Nederlandse haven binnenvaren. De angst voor de pest was groot.
In 1778 was het raak in Constantinopel, het huidige Istanboel. Veel inwoners van de Turkse stad overleden toen aan de pest. De Nederlandse overheid (Staten-Generaal) reageerde hierop met zeer strenge maatregelen.
Geen enkel schip uit Constantinopel of met een lading uit die stad mocht een Nederlandse haven aandoen. Gebeurde dat toch, dan werden schip en lading verbrand of op andere wijze vernietigd. Opvarenden wachtte de doodstraf. Diezelfde straf hing ook scheepseigenaren en loodsen, die een schip uit Constantinopel binnen brachten, boven het hoofd.
Kwam een schip uit een andere plaats in het oostelijke Middellandse Zeegebied dan gold een quarantaine van 14 tot 20 dagen.
De Nederlandse maatregelen tegen de pestuitbraak in Constantinopel werden gedrukt en verspreid naar regionale en lokale autoriteiten. Dit exemplaar komt uit het stadsarchief van Medemblik.
Hoofdzeer, ook wel kletskop genoemd, is een zeer besmettelijke ziekte. Het is een huidziekte en wordt veroorzaakt door een schimmel die zich zowel op de hoofdhuid als in de haren bevindt. De aandoening komt vooral bij kinderen voor. Hoofdzeer is niet gevaarlijk en levensbedreigend maar wel heel vervelend. Jeuk en verlies van haar zijn het gevolg.
Goede hygiëne is belangrijk om besmetting van anderen te voorkomen.
In 1812 heerste onder de armen in Enkhuizen volop hoofdzeer. De armenbezorgers van de burgerlijke en kerkelijke gemeenten stelden lijsten van besmette personen op. Dit briefje is van de lutherse diaconie in Enkhuizen. Hierop staat de naam van het 13-jarige meisje Johanna Busken. Zij had de vervelende ziekte.
Inenting tegen besmettelijke ziektes, vaccinatie genoemd, werd aan het einde van de achttiende eeuw ontdekt door de Britse wetenschapper Edward Jenner. Hij zag dat mensen die besmet waren met het koepokkenvirus immuun werden voor het veel gevaarlijkere pokkenvirus.
Het woord vaccineren is afgeleid van vacca dat in het Latijn koe betekent.
Als bewijs dat je tegen het pokkenvirus was ingeënt, ontving je een pokkenbriefje. In 1823 werd in Nederland het pokkenbriefje verplicht voor schoolkinderen. Niet ieder kind werd ingeënt omdat niet alle kinderen naar school gingen. Pas bij de invoering van de Leerplichtwet in 1900 veranderde dat.
Dit is het pokkenbriefje van Johanna Lucia Frederica, dochter van notaris Duker uit Enkhuizen. Zij werd op 3 juni 1860 op 1-jarige leeftijd tegen pokken ingeënt.
Betere hygiëne zorgde er in Nederland voor dat cholera na 1900 vrijwel niet meer voorkwam. Vooral door de aanleg van riolering en waterleiding verbeterden de hygiënische leefomstandigheden.
De foto toont de aanleg van riolering in het reeds gedempte stuk van de huidige Noorderveemarkt te Hoorn. Rechts, tussen de bomen, de uitspanning 'De Roskam', links op de achtergrond de eerste huizen aan de Noorderstraat.
Kennisgeving over de wet op veeziekte die door de burgemeester van Twisk onder de veehouders in zijn gemeente werd verspreid.
Bij overtreding van artikel 13 en 14 van de wet kregen veehouders boetes en zelfs gevangenisstraf opgelegd. Blijkbaar waren strenge straffen noodzakelijk om te zorgen dat boeren in geval van besmetting op de juiste wijze zouden handelen.
Cholera is een besmettelijke ziekte en ontstaat door een bacterie. De bacterie wordt overgedragen via besmet water of door contact met uitwerpselen. Het wordt ook wel Aziatische buikloop genoemd vanwege de hevige diarree waarmee de ziekte gepaard gaat.
Cholera kwam voor het eerst voor in India en is rond 1830 in Europa opgedoken. Slechte woonomstandigheden en geen toegang tot schoon drinkwater zorgden voor veel slachtoffers, ook in Nederland. Waterleidingen waren nog niet aangelegd. De was en de vaat werden vaak met slootwater gedaan. En daar stonden ook de wc-huisjes boven. Deze onhygiënische toestanden zorgden regelmatig voor nieuwe cholera-uitbraken.
Om een uitbraak te voorkomen verspreidde de gemeente pamfletten. Hierin wordt de bevolking uitgelegd hoe besmetting met de cholerabacterie kan worden voorkomen.
In Westfriesland zijn bij de diverse uitbraken van cholera ongeveer 250 mensen overleden waarbij de laatste in 1899.
Betere hygiënische leefomstandigheden hebben ervoor gezorgd dat cholera na 1900 vrijwel niet meer voorkwam.
In het najaar van 1894 werd de Vereeniging tot het verleenen van hulp aan zieken binnen de gemeente Enkhuizen opgericht. De dames N. Vlaming (links) en S. Stafleu waren de eerste wijkverpleegsters die op pad gingen om hulp te bieden. Uit diverse krantenberichten komt naar voren dat zij beiden zeer gewaardeerd werden.
In de veestapel van de familie Chatillon in Abbekerk brak in 1888 miltvuur uit. Deze ziekte is en was zeer gevreesd, mede omdat die ook voor mensen gevaarlijk is. Miltvuur wordt veroorzaakt door een bacterie en heeft de eigenschap om sporen te vormen. Hierdoor kan de ziekte zeer lang overleven.
Om miltvuur te bestrijden werden eind negentiende eeuw uitgebreide maatregelen genomen. De besmette dieren werden afgemaakt en de stal moest zeer goed gereinigd worden met kokend water. Alle materialen die sporen van de ziekte konden bevatten, moesten worden vernietigd. Om er zeker van te zijn dat dit ook gebeurde, werden planken en koedekken onteigend en verbrand door de gemeente. De boer kreeg voor de geleden schade een vergoeding.
Wanneer een besmetting optrad, was de veehouder verplicht dit te melden bij de burgemeester. De gemeente moest zorg dragen dat de besmetting zich niet verder kon verspreiden.
In de negentiende eeuw kreeg Nederland meerdere keren te maken met een cholera-uitbraak. Alleen al in de jaren 1866-1867 stierven meer dan 21.000 mensen aan deze besmettelijke ziekte, vooral in Amsterdam en omgeving.
Cholera wordt veroorzaakt door een bacterie die zich via besmet water en ontlasting verspreid.
Een uitbraak in Hamburg in 1892 was voor Nederland aanleiding om maatregelen te treffen. Reizigers uit besmette gebieden werden gecontroleerd en indien nodig in quarantaine geplaatst. Dat gold voor reizigers over land en over zee.
In Enkhuizen werd een oorlogsschip gestationeerd om inkomende vaartuigen te inspecteren. Ook liet de nationale overheid in Enkhuizen een barak bouwen. Hierin konden mogelijk besmette schepelingen worden opgevangen. Een quarantaine-dokter werd aangesteld voor toezicht en medisch onderzoek.
De houten cholerabarak in Enkhuizen kreeg een opvallende plaats: aan de havenkant, pal naast de monumentale Drommedaris. Het gebouwtje kwam het fraaie stadsgezicht niet ten goede. Bij de restauratie van de oude verdedigingstoren in 1914 werd de cholerabarak gesloopt.
De Noordhollandsche Vereeniging tot afwering van epidemische ziekten en tot hulpbetoon tijdens epidemieën, het Witte Kruis, werd in 1875 opgericht.
De Witte Kruisafdeling in Twisk ontstond in 1899.
Veel mensen die ziek werden, bleven thuis. Ze werden niet opgenomen in een ziekenhuis. Omdat men onvoldoende kennis had van het voorkomen van verdere verspreiding, kon een besmettelijke ziekte makkelijk verder om zich heen grijpen. Het Witte Kruis voorzag in deze kennis. Ze zorgde voor spullen en hielpen bij de verpleging van zieken thuis.
Om de kennis op peil te houden werd onder de leden van het Witte Kruis vakliteratuur verspreid. Dit boekje over de behandeling van tuberculose van S. A. Knopf is daarvan een voorbeeld.
In 1909 werd in Hoorn de Vereeniging tot Bestrijding van de Tuberculose opgericht. De vereniging bestreed de tuberculose door het verstrekken van advies en voorlichting maar zo mogelijk ook met materiële steun.
Het lidmaatschap bedroeg 50 cent per jaar.
Voor patiënten met een besmettelijke ziekte worden in een ziekenhuis speciale maatregelen getroffen om besmetting van andere patiënten en personeel te voorkomen.
Dat gebeurde ook in het particuliere ziekenhuis De Villa aan de Draafsingel te Hoorn. Dit ziekenhuis is later opgegaan in respectievelijk het Streekziekenhuis, het Westfries Gasthuis en het Dijklander Ziekenhuis.
In het reglement voor het opnemen en verplegen van patiënten staat dat personen met een besmettelijke ziekte alleen worden opgenomen na toestemming van het dagelijkse vereniging. Ook zijn de verplegingskosten voor lijders aan besmettelijke ziekten, die afzonderlijke verpleging nodig hebben, 20% hoger dan de normale tarieven. Bovendien worden de gemaakte kosten voor ontsmetting geheel in rekening van de patiënt gebracht.
Dit reglement van De Villa dateert van omstreeks 1913.
In 1872 werd de Wet op Besmettelijke Ziekten in werking gesteld. Hiermee werden de gemeentebesturen gedwongen om volksgezondheid voorop te stellen bij het nemen van beslissingen.
De wet verplichtte de gemeente om gratis koepokinentingen te verstrekken, zorg te dragen voor ontsmettingsmaatregelen, een plek te regelen waar een besmet persoon in isolatie kon verblijven, een lijkenhuis te bouwen en de besmettingen in de gemeente te registeren. Hiermee hoopte de rijksoverheid de uitbraken van diverse besmettelijke ziekten in de hand te kunnen houden.
In het register van de gemeente Wervershoof is te zien dat mensen leden aan onder andere dysenterie en buiktyfus. Er werd vastgelegd hoeveel mensen zich in het huis van de besmette persoon bevonden en of er schoolgaande kinderen aanwezig waren. Deze mochten dan niet naar school om verdere verspreiding tegen te gaan.
Wanneer een geval van een besmettelijke ziekte was geconstateerd, moest dit worden gemeld aan de Gezondheidscommissie te Hoorn. Daarvoor werden deze briefjes gebruikt.
De arts die het verklaringsbriefje voor mevrouw Bakker uit Zwaagdijk uitschreef, gebruikte daarvoor een briefje van de gemeente Grootebroek. Bij de patiënt was in 1913 tyfus geconstateerd.
Op een ander briefje uit 1929 verklaart een arts dat drie kinderen van een gezin uit Onderdijk met roodvonk waren besmet.
Na een melding werden maatregelen getroffen om verdere verspreiding van de ziekte te voorkomen. Zo mochten de kinderen uit een getroffen huishouding niet naar school.
Het Witte Kruis adviseerde hoe men zieken moest verzorgen zonder zelf besmet te raken.
In een jaarverslag van de Gezondheidscommissie uit 1913 valt te lezen dat niet alle gevallen van roodvonk werden gemeld omdat de mensen vreesden voor schade aan hun bedrijf. Hierdoor woekerde de ziekte volgens de commissie voort.
De Spaanse griep brak in 1917 uit in de Verenigde Staten. Deze grieppandemie eiste naar schatting 20 tot 100 miljoen levens.
De naam van de griep is ontstaan omdat de Spaanse kranten als eerste berichtten over de ziekte.
Door de grote troepenverplaatsingen in de Eerste Wereldoorlog verspreidde de pandemie zich razendsnel over de wereld.
In Nederland dook de ziekte voor het eerst op in juli 1918. De Nederlandse rijksoverheid bemoeide zich weinig met de bestrijding en liet dit over aan de gemeenten. In eerste instantie zagen veel mensen de ernst van de situatie niet in. De gemeenten stelde geen verbod in op kermissen, markten en kerkvieringen. Ook werden de scholen niet gesloten.
Maar in het najaar van 1918 sloeg de Spaanse griep in Westfriesland zeer hevig toe. Hierop stuurde de Gezondheidscommissie in Hoorn een document naar de gemeenten met daarin dringende adviezen om de verdere verspreiding van deze ziekte te voorkomen.
De griepepidemie temperde in de zomer van 1919 maar verdween pas definitief een jaar later.
Advertentie waarin Alio-spree wordt aangeprezen als verdelgingsmiddel tegen malariamuggen.
In de jaren 1920-1921 was Nederland in de ban van de hikziekte, een raadselachtige aandoening waarvan de oorzaak nooit is achterhaald.
De naam van de ziekte verraadt de belangrijkste symptoom: onophoudelijk hikken. Patiënten hikken de hele dag door. Ze eten niet meer en raken uitgeput.
De eerste gevallen van de hikziekte in Nederland openbaarden zich in Westfriesland. Daarna kwamen er meldingen uit het hele land. In maart 1920 overleed een moeder van vier kinderen in Weesp aan de hikziekte waarna meer sterfgevallen volgen.
De hik is uiteraard niet besmettelijk maar uitte zich mogelijk als symptoom van een andere ziekte. Gedacht werd aan de Spaanse Griep of een hersenontsteking.
Op de voorpagina van Onze Courant van 10 januari 1921 staat een klein berichtje over ene heer O. in Oosterblokker. Vier dagen lang was door de hikziekte getroffen. Maar gelukkig stopte het hikken en herstelde hij zich.
Rotkreupel is een klauwaandoening bij schapen en geiten en zeer besmettelijk. Sinds 1872 gold er een aangifteplicht van dierziekten. Deze werd voor rotkreupel in 1880 opgeheven door de regering. De overtuiging, ook van een aantal deskundigen, bestond dat rotkreupel niet besmettelijk was en dus niet aangegeven hoefde te worden.
Boeren in Westfriesland maakten zich grote zorgen en gemeenteraden besloten om geen vee op de veemarkt toe te staan dat besmet was met rotkreupel. De ziekte kwam in Westfriesland veelvuldig voor en de schapen- en geitenhouders wisten maar al te goed dat de ziekte wel besmettelijke was.
Uit deze brief van het veeartsenkundig staatstoezicht uit 1922 blijkt dat de aangifteplicht voor rotkreupel weer was ingevoerd.
In 1923 stelde de gemeenteraad van Avenhorn een nieuwe maatregel vast om malaria te bestrijden. Gebruikers van stallen en schuren in de gemeente werden verplicht om in deze gebouwen geregeld muggen te verdelgen. Bij niet nakoming van deze verplichting werd een gebruiker een gevangenisstraf of geldboete opgelegd.
Dit is een uitnodiging van de burgemeester van Zuid- en Noordschermer aan de burgemeester van Ursem om een demonstratie van een malariabestrijdingsmiddel bij te wonen.
Malaria was een groot probleem in Westfriesland. Het stilstaande en zoute water van de Zuiderzee bleek een ideale broedplaats voor de malariamug.
Aan het begin van de twintigste eeuw startte de strijd tegen de mug. Het Noord-Hollandsche Witte Kruis schreef een prijsvraag uit welke middelen gebruikt konden worden om de malariamug te bestrijden. Er werden malariacommissies ingesteld en campagnes gevoerd met posters en brochures om mensen aan te zetten hun huizen en stallen muggenvrij te maken. Ook werden 'ontmuggingsploegen' ingezet om huizen en stallen te bespuiten met Lysol, petroleum en eenvoudige chemische bestrijdingsmiddelen.
Door de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 werd de zoute Zuiderzee het zoete IJsselmeer. Dat bleek zeer gunstig voor het terugdringen van malaria. De toepassing van het verdelgingsmiddel DDT na de Tweede Wereldoorlog betekende het einde van de malariamug in Westfriesland.
Mond en klauwzeer (MKZ) komt al eeuwen voor bij koeien, varkens, schapen en andere evenhoevigen dieren. In Nederland verspreidde de zeer besmettelijke ziekte zich rond 1840. Sindsdien komt MKZ, ook tongblaar genoemd, geregeld voor. De ziekte is ongevaarlijk voor mensen.
In 1930 was er een MKZ-uitbraak in Wognum. Omdat de gemeente verantwoordelijk was voor de bestrijding van de dierziekte bestelde zij sulfoliquid bij de chemische fabriek Struijck en Co te Rotterdam. Dit werd als ontsmettingsmiddel gebruikt.
Door dieren te vaccineren waren na de Tweede Wereldoorlog minder uitbraken. De laatste MZK-uitbraak in Westfriesland was in 1984. Sinds 1991 mag om economische redenen niet meer worden gevaccineerd. Bedrijven waar MKZ wordt geconstateerd, worden direct geruimd. Daarnaast geldt altijd een veevervoersverbod rondom getroffen bedrijven.
Op 1 januari 1934 werd in de tuin van het Hoornse Stadsziekenhuis een nieuwe barak voor besmettelijke zieken in gebruik genomen. De barak stond bij de hoek van de Wisselstraat en de Gravenstraat.
Volgens een nieuwe wet op besmettelijke ziekten moest elke gemeente in Nederland lijders aan een besmettelijke ziekte kunnen afzonderen. Een gemeente diende te beschikken over één of meer gelegenheden voor het verplegen van aan besmettelijke zieken lijdende personen.
Uiteraard kostte een dergelijke voorziening geld. Om kosten te besparen gingen gemeenten samenwerken. Dat gebeurde ook in Westfriesland. De gemeente Hoorn nam het initiatief. Er kwam een ruime barak waar ook omliggende gemeenten van gebruik konden maken. Zo had de gemeente Venhuizen recht op één bed in de barak van het Stadsziekenhuis. De kosten van de ziekenbarak werden verdeeld over 19 deelnemende gemeenten op basis van het aantal inwoners.
Niet elke gemeente stond te popelen om aan de centrale ziekenbarak deel te nemen. Men vond de kosten te hoog en er werd getwijfeld aan de noodzaak.
Behalve de barak bij het Stadsziekenhuis zou ook een barak worden gebouwd bij het Sint Jans Gasthuis. Hiervoor was een overeenkomst gesloten met de deelnemende gemeenten. Maar in april 1937 was die tweede barak nog steeds niet gebouwd. De behoefte aan ruimte om besmettelijke zieken af te zonderen was intussen kleiner geworden. Een belangrijke reden waren de goede resultaten met de inenting tegen roodvonk en difterie.
In het begin van de twintigste eeuw bestreed men tuberculose met goede voeding, rust en vooral gezonde lucht. Patiënten werden dagelijks in open lighallen verpleegd zodat ze zoveel mogelijk frisse lucht tot zich konden nemen. Dat gebeurde het hele jaar door, ook in de winter.
Het Provinciaal Ziekenhuis in Medemblik was een psychiatrisch ziekenhuis dat over een lighal voor TBC-patiënten beschikte.
In het laatste oorlogsjaar was er schaarste aan alles. Dat merkten ook de patiënten en het personeel van ziekenhuis "De Villa" in Hoorn.
Volgens het jaarverslag over 1945 kon door schaarste aan brandstof het hoofdgebouw nog maar matig worden verwarmd. Maar de centrale verwarming deed het tenminste nog. Veel andere ziekenhuizen moesten het in de wintermaanden van 1945 zonder verwarming doen. Dit kwam door een gebrek aan steenkool.
Een plaatselijke wasserij deed de was van "De Villa" maar hiervoor moesten wel bomen als brandstof worden aangeleverd.
Door schaarste aan glas- en aardewerk werd patiënten aangeraden om eigen drinkgerei mee te nemen.
Ook de voedselvoorziening was een probleem. Maar gelukkig namen patiënten van buiten de stad nog wel eens eten mee.
Tot overmaat van ramp heerste begin 1945 een besmettelijke ziekte onder het verplegend personeel waardoor een groot personeelstekort ontstond.
Op 16 maart 2020 gingen alle scholen in Nederland dicht. Dit was een van de maatregelen van de regering om verdere verspreiding van het coronavirus tegen te gaan.
Ook de leerlingen van de OSG West-Friesland in Hoorn kregen geen les meer op school. Ze volgden de lessen thuis, op hun mobieltje, tablet, laptop of pc. Docenten kwamen nog wel naar school en zaten alleen in hun lokaal om onderwijs op afstand te geven.
Voor het maken van toetsen konden leerlingen nog wel op school terecht. De inrichting van de lokalen werd aangepast zodat de tafels op ten minste 1,5 meter afstand van elkaar stonden.
Het centraal eindexamen van 2020 ging niet door. Eerder behaalde toetsresultaten bepaalden of een leerling was geslaagd of niet.
In juni 2020 werden de lessen op school weer (gedeeltelijk) hervat. Overal in het schoolgebouw waren de coronamaatregelen zichtbaar. Pijlen op de grond gaven de looprichting aan en in elk klaslokaal van de OSG West-Friesland was een afgebakend gebied voor de docent. Dit was verboden gebied voor leerlingen. Bij de ingang stond desinfecterende handgel.
Eind 2020 zijn de scholen opnieuw dichtgegaan. Het coronavirus is nog niet onder controle. Alleen de leerlingen in een examenklas krijgen nog les op school. Ze moeten onderling 1,5 meter afstand houden en een mondkapje dragen als ze staan of lopen.
In het najaar van 1894 werd de Vereeniging tot het verleenen van hulp aan zieken binnen de gemeente Enkhuizen opgericht. De dames N. Vlaming (links) en S. Stafleu waren de eerste wijkverpleegsters die op pad gingen om hulp te bieden. Uit diverse krantenberichten komt naar voren dat zij beiden zeer gewaardeerd werden.
Het kiesrecht in Nederland was lange tijd beperkt. Mannen met te weinig vermogen en inkomen werden uitgesloten, net als vrijwel alle vrouwen. In 1883 probeerde Aletta Jacobs op de kieslijst van Amsterdam te komen, maar zij werd geweigerd. Hiermee begon de strijd om het vrouwenkiesrecht.
Ook in Westfriesland had deze strijd aanhangers. In juni 1900 werd in Hoorn een afdeling van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht opgericht. Zij telde 37 leden. In 1907 kreeg ook Enkhuizen een afdeling, dankzij Jacobs en de Westfriese propagandiste Kee de Groot (Marijtje).
Deze kaart, uitgegeven door de vereniging, is verstuurd vanuit Utrecht naar de secretaresse van de afdeling in Enkhuizen. Het laat zien hoe goed het landelijke contact was. Op de achterzijde van de kaart wordt gerefereerd aan de Vrijzinnige Politieke Landdag in Schagen. Deze bijeenkomst ging over verschillende politieke kwesties waaronder het algemene kiesrecht.
In 1917 begon de strijd zijn vruchten te werpen. Toen mochten vrouwen worden gekozen. Maar ze mochten zelf nog steeds niet kiezen. Het vrouwenkiesrecht in Nederland werd twee jaar later, in 1919, ingevoerd.
Op deze foto staan juffrouw Oosterveen en Dieuw Krul in Wijdenes. Zij deden in 1913 mee aan de onafhankelijkheidsfeesten. In Nederland werd toen gevierd dat het land 100 jaar vrij was van de Franse overheersing en Napoleon.
Bij de viering vroegen de twee vrouwen aandacht voor vrouwenkiesrecht en het recht op staatspensioen. Dat valt te lezen op de borden van hun versierde fietsen.
Overigens waren fietsende vrouwen lange tijd heel ongebruikelijk. Er werd beweerd dat fietsen slecht was voor de gezondheid van de vrouw en dat het de voortplanting in gevaar bracht. Maar aan het einde van de negentiende eeuw stapten steeds meer vrouwen op de fiets, vaak in speciale fietsbroeken. De tweewieler groeide uit tot een symbool voor vrouwenbewegingen en emancipatie.
De politiek is van oudsher een mannenwereld. Maar in de twintigste eeuw wisten vrouwen er steeds meer een plaats in te verkrijgen.
Op deze groepsfoto van notabelen en werknemers van de Ambachtsschool in Hoorn staan twee vrouwen. Ze zijn aan hun hoeden te herkennen. De linker is Sophie Bronsveld-Vitringa, vrouw van HBS-directeur Walrand Bronsveld. Toch staat zij niet op de foto als ‘de vrouw van’. Vitringa was zeer actief in plaatselijke sociale en charitatieve verenigingen.
Toen het voor vrouwen mogelijk werd, nam ze zitting in de Hoornse gemeenteraad voor de Rooms-Katholieke Staatspartij.
Waar Suze Groeneweg de eerste vrouw in de Tweede Kamer was, werd Sophie Bronsveld-Vitringa in 1922 als eerste katholieke vrouw tot lid van de Tweede Kamer verkozen. Zo werd ze in de jaren twintig een toonbeeld van de katholieke vrouwenemancipatie. Vitringa liet zien dat ook katholieke vrouwen politieke verantwoordelijkheid wilden dragen.
In Hoorn is een straat naar haar vernoemd, de Sophie Vitringastraat.
Hoewel vrouwen in Nederland niet wettelijk verplicht werden om het huishouden te doen, was het voor hen lastig om een ander beroep te kiezen. Dit bleef zo tot ver in de twintigste eeuw.
Naast een aantal wetten en regels, was traditie een belangrijke oorzaak. De vrouw moest thuisblijven terwijl de man werkte. Haar recht was het aanrecht. Jongens gingen naar de ambachts-, landbouw- of handelsschool, voor meisjes was er alleen de huishoud- en industrieschool.
Op de foto is te zien hoe een groep meisjes kookles op de huishoudschool krijgt. Vanaf 1918 was de naai- en breischool in Hoorn een vakschool voor meisjes geworden. Daar leerden meisjes naast breien en naaien ook koken, wassen, schoonmaken en alle andere huishoudelijke taken die van vrouwen werden verwacht.
Het was voor vrouwen lastig om een carrière op te bouwen. Maar niet iedere vrouw liet het daarbij zitten.
Christine de Regt uit Rotterdam studeerde Engels op de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam en behaalde in 1917 haar bul. Zij kwam in 1923 naar Hoorn om op de HBS (Hogereburgerschool) les te geven
Op 25 augustus 1927 trouwde De Regt met haar collega Johan Christiaan Kerkmeijer. Door het huwelijk werd zij gedwongen te stoppen met haar werk als lerares. Dat gold niet voor haar man.
Tot 1958 was het wettelijk bepaald dat vrouwen in overheidsdienst werden ontslagen zodra zij in het huwelijk traden. Maar zelfs na afschaffing van deze wetgeving was een gehuwde vrouw voor de klas nog geen vanzelfsprekendheid. Ontslag op de dag van het huwelijk was voor leraressen en kleuterleidsters in de jaren zestig vaak nog onderdeel van hun arbeidscontract.
Hoewel Christine de Regt na 1927 officieel niets meer met haar opleiding kon, assisteerde zij haar man. Zo hielp ze bijvoorbeeld bij het vertalen van zijn teksten over Hoorn voor toeristen en bij zijn functie als secretaris van het Westfries Museum.
Kleding zegt veel over de positie van de vrouw. Vrouwen droegen lange tijd restrictieve kleding zoals strakke korsetten. In veel Europese landen was het voor vrouwen tot het einde van de negentiende eeuw zelfs verboden om een broek te dragen.
Feministen in het buitenland trokken broeken aan in de strijd voor vrouwenrecht. Maar in Nederland vond dit nauwelijks navolging. Wel pleitte aan het einde van de negentiende eeuw de Veereeniging voor Verbetering van Vrouwenkleeding dat vrouwenkleding minder onhandig moest worden.
Ook in Westfriesland bleef de broek een kledingstuk voor mannen. Maar er waren uitzonderingen. Zo droeg Trien Bakker, de excentrieke fotografe uit Hoogkarspel, broeken. Voor bepaalde beroepen en activiteiten als fietsen was het aanvaardbaar.
Hoewel vrouwen over het algemeen dus geen broek aantrokken, vond er toch verandering plaats. De advertentie van V&D in Hoorn laat zien dat vrouwenkleding in de roerige jaren twintig comfortabeler en losser werd.
In 1881 werd in Nederland de Drankwet ingevoerd om drankmisbruik en openbare dronkenschap tegen te gaan. Daarvoor werden cafés verplichtingen opgelegd. Cafés mochten alleen nog maar sterke drank schenken als ze daarvoor een vergunning hadden.
De wet is meerdere keren aangepast. Zo werd de Drankwet in 1931 strenger in het belang van de volksgezondheid en zedelijkheid. Vanaf dat moment moesten cafés ook voor het schenken van zwak-alcoholische dranken een vergunning hebben.
Een opvallend onderdeel van de wijziging in 1931 is een verbod op vrouwelijk personeel. Bij Koninklijk Besluit konden gemeenten worden aangewezen waar het zonder toestemming van de burgemeester verboden was om vrouwen in de horeca te laten werken.
Met dit verbod wilde de overheid voorkomen dat vrouwen als lokvinken voor bezoekers werden gebruikt. Voor de vrouw en dochters van de uitbater gold een uitzondering.
Op 22 juni 1933 werd dit verbod in Wervershoof ingevoerd. De dorpsbewoners konden hiervan kennisnemen via de krant en aanplakborden.
Literatuur is lange tijd een mannenzaak geweest. Daarin speelden onderwijs en aanzien een rol. Toch hadden vrouwen ook het ‘recht van spreken’ in geschreven vorm. Er zijn altijd vrouwelijke schrijvers geweest. In de literatuurgeschiedenis nemen zij een bijzondere plaats in. Een bekend voorbeeld uit de tijd van de Verlichting zijn Betje Wolff en Aagje Deken.
In de twintigste eeuw groeide het aantal schrijfsters in Nederland. Ze schreven proza, poëzie en romans, soms met een emancipatoir tintje.
Een van deze schrijfsters was Gré de Reus uit Hoorn. Als Margreet van Hoorn schreef zij vele boeken en gedichten. Haar eerste boek Capriolen, verscheen in 1942. Dit verhaal is geschreven 'voor grootere meisjes'. Het gaat over een jonge vrouw met een saaie kantoorbaan die het avontuur opzoekt.
Naast het schrijven van boeken werkte De Reus in de jaren vijftig en zestig bij het vrouwenblad Libelle.
Gré de Reus is niet getrouwd geweest en had geen kinderen. De succesvolle schrijfster was een zelfstandige en onafhankelijke vrouw in een tijd dat dit niet gebruikelijk was. Ze overleed in 2011, op 87-jarige leeftijd.
In Nederland wordt al bijna 100 jaar Moederdag gevierd. De oorsprong ervan ligt in de Verenigde Staten. Dankzij een vrouwenrechtenactiviste bestond daar al sinds 1872 een dag voor moeders en vrede. Later werd het een dag als eerbetoon voor moeders. De Koninklijke Maatschappij voor Tuinbouw en Plantkunde haalde Moederdag in 1925 naar Nederland om de bloemenverkoop te stimuleren.
De bron laat zien dat zelfs in de Tweede Wereldoorlog, toen als gevolg van schaarste veel producten op de bon waren, reclame werd gemaakt om Moederdag te vieren en bloemen te kopen. Deze krantenadvertentie is van bloemenmagazijn J. Verëll in Hoorn.
Moederdag wordt in Nederland op de tweede zondag van mei gevierd.
Met de jaren is het meer dan alleen een commerciële feestdag geworden. De rooms-katholieke kerk legt een relatie tussen Moederdag en de verering van Maria, de moeder van Jezus. En in 1970 maakte de feministische actiegroep Dolle Mina er de ‘Ongehuwde Moederdag’ van.
Maar Moederdag is vooral een dag waarop de hardwerkende moeder wordt gewaardeerd en verwend.
Vrouwen en meisjes die tijdens de bezetting omgang met Duitse soldaten hadden, werden na de bevrijding als landverraders gezien. In veel plaatsen werden ze in het openbaar en onder luid gejoel van een mensenmenigte kaalgeschoren en op andere wijzen vernederd.
In de eerste weken na de bevrijding stonden in Enkhuizen deze zogenoemde moffenmeiden onder controle van de Binnenlandse Strijdkrachten (BS). De vrouwen en meisjes hadden huisarrest in afwachting van een medisch onderzoek. Medio juni 1945 werden zij aan de gemeente en politie overgedragen omdat de BS werden ontbonden.
De vrouwen van wie het huisarrest eind augustus was opgeheven, werd afgeraden om aan de bevrijdingsfeesten deel te nemen. Deze oproep was ook in het belang van de vrouwen en meisjes zelf.
In Enkhuizen was de burgemeester lovend over het optreden van de BS. Volgens hem waren ongewenste handelingen 'volkomen achterwege gebleven'. De arrestatie van NSB'ers en andere landverraders vond in Enkhuizen zonder publieke vertoningen plaats.
Vrouwenpartijen hebben nooit echt politiek succes geboekt. Maar er waren ook politieke partijen met eigen vrouwenorganisaties. Zo ontstond in 1908 de Bond van Sociaal-Democratische Vrouwenclubs als onderdeel van de SDAP. Later werd dit Vrouwencontact in de PvdA en uiteindelijk Rooie Vrouwen.
Rooie vrouwen is een feministisch organisatie die strijdt voor gelijke rechten voor mannen én vrouwen. Ze richt zich voornamelijk op de herverdeling van arbeid en macht, maar houdt zich ook bezig met algemene politieke zaken.
Rooie Vrouwen deed meer dan alleen vergaderen. De vrouwen voerden ook buitenparlementaire acties die voorzichtig door de PvdA werden omarmd.
Deze foto uit 1962 toont een vergadering van de voorloper van Rooie Vrouwen in schouwburg Het Park. Zoals te zien is, werd de vergadering goed bezocht.
Naast de bekende feministische actiegroep Dolle Mina, was in 1968 ook de actiegroep Man-Vrouw-Maatschappij (MVM) opgericht. De kracht van MVM bestond uit het betrekken van mannen bij de vrouwenemancipatie. De oproep voor meer gelijkheid tussen mannen en vrouwen werd namelijk niet alleen door vrouwen aangemoedigd.
Het doel van MVM was een vrije zelfontplooiing voor mannen en vrouwen, los van verwachtingspatronen. De actiegroep zette zich in voor beleidsverandering. Ze organiseerde voornamelijk werkgroepen die informatie verzamelden en plannen maakten. In deze werkgroepen werd gediscussieerd over kinderopvang, onderwijs, parttime werken, wonen en belastingen.
In 1973 werd ook in Westfriesland een afdeling van Man-Vrouw-Maatschappij opgericht. Bij de eerste vergadering kreeg de afdeling direct 20 leden. Onderwerpen voor de volgende vergadering waren er genoeg: praatgroepen voor vrouwen en mannen, wetswinkels voor goedkoop juridisch advies en het probleem van vrouwen zonder opleiding.
In 1946 werd de Nederlandse Vrouwenbeweging (NVB) opgericht. Deze organisatie zette zich in voor de positie van vrouwen met lage inkomens en de situatie van vrouwen in de Derde Wereld.
Ook in Westfriesland was een afdeling van de NVB: afdeling Enkhuizen-De Streek. Deze bron is een lidmaatschapsbewijs uit de periode 1974-1978.
Het benodigde geld voor goede doelen kwam niet alleen van de leden. Zo werd in 1978 met een huis-aan-huis collecte 1750 gulden voor Namibië opgehaald en werd in 1979 een bazar georganiseerd in de Drommedaris. Daarbij werd 960 gulden voor Vietnam ingezameld.
In 1979 organiseerde de afdeling Enkhuizen-De Streek ook een handtekeningenactie in heel Westfriesland tegen een tariefstijging van 100% op de huisvuilrechten.
De Verenigde Naties riepen 1975 uit tot jaar van de vrouw. Het belangrijkste doel was de volledige gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen. Daarom moest gekeken worden naar de vrouw in het gezin, de arbeidssituatie, de kerk en de samenleving.
Ook de Bond van Plattelandsvrouwen in Noord-Holland vond het belangrijk om hieraan aandacht te besteden. Daarom bracht de bond een handleiding uit over het jaar van de vrouw die ook in Westfriesland werd verspreid. Deze bron komt uit het archief van de afdeling Berkhout.
In de handleiding is een pagina opgenomen over het belang van meedoen aan het jaar van de vrouw. Er worden redenen genoemd als: vanwege internationale aandacht, om bij te dragen aan begrip en bewustzijn, voor geluk van alle vrouwen en tegen verbrokkeling van ideeën over emancipatie.
Dit jaar was, volgens de handleiding, ook een goede gelegenheid om verder te discussiëren over stellingen als: 'Jongens worden volwassen, meisjes worden vrouw', 'Emancipatie is: vort bruid, het huis uit!' en 'Vader gaat werken, moeder gaat vergaderen'.
Er waren in de jaren zeventig veel moeders die geen verdere opleiding gedaan hadden dan de lagere school of de huishoudschool. Een deel van hen wilde deze achterstand inhalen. Maar dat mocht niet conflicteren met hun taken als moeder.
In 1975 werd daarom met de moedermavo begonnen. Deze onderwijsvorm bood de moeders een tweede kans. De lestijden van de moedermavo’s waren zo aangepast dat de les een kwartier later begon dan de basisscholen, en een kwartier eerder eindigde. Bovendien waren veel moedermavo’s in de buurt van een peuterspeelzaal.
Ook in Enkhuizen werd besloten een moedermavo op te richten. Dit gebeurde in 1977, na een aanvraag van Stichting Avondscholengemeenschap Westfriesland. Voor de moedermavo werden drie lokalen in de Wilgenkadeschool gereserveerd.
In plaats van de gebruikelijke mavo-opleiding duurde de moedermavo drie jaar en moest in zes examenvakken eindexamen worden gedaan.
Blijf-van-mijn-lijfhuizen zijn opvanghuizen voor slachtoffers van huiselijk geweld, meestal vrouwen en hun kinderen. De Nederlandse feministen van de jaren zeventig van de twintigste eeuw vonden dat er te weinig voor deze vrouwen werd gedaan. Daarom werden in 1974 de opvanghuizen opgericht. De blijf-van-mijn-lijfhuizen boden een veilige verblijfplaats op een geheime locatie.
Na de opvang in een Blijf-van-mijn-lijfhuis kregen de vrouwen andere huisvesting. Gemeenten speelden een belangrijke rol bij het beschikbaar stellen van een woning. Een doel was namelijk te zorgen dat de vrouwen weer op eigen benen konden staan.
Volgens deze bron trad de gemeente Hoorn 'met enige soepelheid' de vrouwen uit de opvanghuizen tegemoet. Als een vrouw tenminste uit de regio afkomstig was. Voor vrouwen van buiten de regio werd het 'van geval tot geval bekeken'.
De Nederlandse regering stelde in 1974 een tijdelijke commissie in die adviezen moest geven over de emancipatie van de vrouw. Ze had als doelstelling om bestaande belemmeringen en achterstanden in deelname van vrouwen aan allerlei maatschappelijke activiteiten weg te werken. In 1981 werd de commissie opgevolgd door de Emancipatieraad en kwam er een aparte staatssecretaris van Emancipatiezaken.
In Westfriesland hadden meerdere gemeenten een emancipatiecommissie. Zo had Enkhuizen er een van 1987 tot 1994. De voorzitter van deze commissie kwam uit het college van burgemeester en wethouders. Verder waren er negen leden waarvan drie uit de gemeenteraad en zes deskundigen over wie de stichting Vrouwenplatform Enkhuizen een aanbeveling mocht doen.
De commissie toetste het gemeentebeleid met als doelstelling het bevorderen van een pluriforme maatschappij, zonder sekseverschillen. Daarbij mocht de commissie alleen adviseren en dus niet zelf wetten of regels opstellen. Het adviseren mocht ook ongevraagd gebeuren.
In 1930 werd de Nederlandse Bond van Boerinnen en andere Plattelandsvrouwen opgericht. Tijdens de Duitse bezetting verdween deze vrouwenorganisatie. Maar kort na de oorlog kwam de bond terug onder de naam Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen, afgekort NBvP.
De meeste vrouwen op het platteland hadden alleen lager onderwijs gehad. De NBvP bood hun afdelingsavonden, cursussen, excursies en reizen. Dit was een manier voor vrouwen om hun kennis uit te breiden, contact met anderen te maken en zich bewust te worden van de positie van vrouwen in de maatschappij.
In Westfriesland kregen veel dorpen een eigen afdeling van de NBvP. Zo werd de afdeling Hoogkarspel in 1939 opgericht. Deze bron is een boekje dat ter gelegenheid van het 50-jarige bestaan ervan werd gemaakt. Hoewel in 50 jaar veel was veranderd, draaide de organisatie nog altijd om de vrouw en haar belangen. Inmiddels is de afdeling Hoogkarspel opgeheven. In buurdorp Westwoud is nog wel een afdeling actief.
De huidige naam van de NBvP is Vrouwen van Nu. Met 36.000 leden in 2020 is het de grootste vrouwenorganisatie in Nederland.
Huisvrouwen werden niet als een beroepsgroep gezien en hadden geen organisatie die voor hun belangen opkwam. Daarom werd in 1912 de Nederlandsche Vereeniging van Huisvrouwen (NVVH) opgericht.
Sinds 1919 was in Hoorn een afdeling van de vereniging actief. In de beginjaren werden allerlei evenementen georganiseerd waarin het huisvrouw-zijn centraal stond. Zo was er in het Wilson Theater een lezing over het bereiden van chocoladeproducten. En in 1931 werd een voordracht over het bijenleven en het nuttig gebruiken van honing georganiseerd.
Op deze foto uit 1994 staat het bestuur van de afdeling Hoorn.
De NVVH bleef groeien, zelfs toen het huisvrouw-zijn minder aansprak. De doelstelling is wel veranderd door de komst van elektrische apparaten in het huishouden. Bovendien is de huishouding een zaak voor vrouwen én mannen geworden.
Klik hier voor het bondslied van de NVVA uit 1920.
Op 29 januari 1635 werd in de vergadering van het stadsbestuur van Medemblik een brief voorgelezen. Hierin staat dat het eiland Curaçao door de West-Indische Compagnie (WIC) op Spanje is veroverd. Het eiland leverde de compagnie etenswaren, verfhout, zout, paarden en vooral een goede haven.
Curaçao was voor Nederland en de WIC een ideale uitvalsbasis om schepen van de Spaanse koning aan te vallen. Het lag strategisch ten opzichte van het Amerikaanse vaste land en bestaande handelsroutes.
De brief maakt duidelijk dat de verdediging van Curaçao geld kostte, veel geld. Omdat de WIC dit geld niet had, deed ze een beroep op de regering in Den Haag.
Medemblik was aandeelhouder van de WIC en had een stem in de Staten van Holland. Daarmee had de stad ook invloed in Den Haag.
In het midden van de zeventiende eeuw groeide Curaçao uit tot een belangrijke markt voor slaafgemaakten. Nederlandse schepen brachten slaafgemaakten van Afrika naar het eiland. Daar werden zij doorverkocht aan plantage-eigenaren in Spaanse, Engelse en Franse kolonies. Voor andere slaafgemaakten was Curaçao het eindstation. Want ook op het Nederlandse eiland waren plantages.
Deze kaart is rond 1680 gemaakt door Frederik de Wit. Hij was een beroemd graveur, drukker en uitgever in Amsterdam.
Op de kaart staan ook mensen, dieren en schepen. De afgebeelde mensen stellen de bewoners van het continent voor. Links de bewoners van Noord-Afrika, rechts de bewoners die het midden en zuiden van Afrika bevolkten.
Deze kaart is rond 1680 gemaakt door Frederik de Wit. Hij was een beroemd graveur, drukker en uitgever in Amsterdam.
Op de kaart staan mensen, dieren en schepen. De afgebeelde mensen stellen de bewoners van het continent voor. Aan hun voeten liggen goudstaven. De aanwezigheid van dit kostbare edelmetaal had een grote aantrekkingskracht op Spanjaarden en andere Europeanen.
De stad die nu New York heet, staat op deze kaart nog als N(ieuw) Amsterdam. Californië is getekend als een eiland en het noordwesten van Amerika is leeg. Voor Europeanen was dit nog onbekend terrein.
Amerika was de belangrijkste bestemming voor slaafgemaakten uit Afrika.
Volgens dit krantenbericht maakte het schip de Sint Pieter in 1685 een reis van Angola naar Curaçao. Hoogstwaarschijnlijk bevonden zich aan boord van dit Enkhuizer schip honderden slaafgemaakten. De schipper van de Sint Pieter was onderweg overleden.
In steden en dorpen met veel zeevarenden, was het gebruikelijk om een zeevarende beurs of bootsgezellenbeurs op te richten. Dit was een verzekering die schade als gevolg van kaperij, schipbreuk en ander zeemansleed vergoedde. Een zeeman legde voor elke reis een bedrag in.
Om het kapitaal van de verzekering te laten groeien, werd het ingelegde geld van de zeelieden belegd in landbouwgrond, leningen en aandelen. Dat gebeurde ook in Enkhuizen. In deze stad bezat de zeevarende beurs aandelen in de West-Indische Compagnie. Over dit bezit moest weer belasting worden betaald. Volgens dit document betaalden de burgemeesters van Enkhuizen in 1691 drie gulden aan belasting over het aandelenbezit.
Het kapitaal in de West-Indische Compagnie werd in 1676 omgezet in aandelen van de tweede compagnie. De eerste compagnie was namelijk in 1674 failliet gegaan. De waarde van de nieuwe aandelen bedroeg slechts 30% van het oude kapitaal. Voor de zeevarende beurs van Enkhuizen was dat dus geen goede belegging geweest. Bovendien moest nog eens 8% van de oorspronkelijke waarde extra worden ingelegd. Op deze manier kwam de tweede West-Indische Compagnie aan haar benodigde geld om door te kunnen gaan met het uitreden van schepen en handeldrijven.
In de zeventiende en achttiende eeuw werden Nederlandse schepen en hun bemanning geregeld het slachtoffer van Barbarijse zeerovers. Deze zeerovers hadden hun thuisbases in Noord-Afrika en waren actief in het Middellandse zeegebied en ver daarbuiten. Zij waren gevreesd omdat de zeelieden van een gekaapt schip als slaven werden verkocht op markten in onder andere Algiers en Tripoli.
Zodra bekend was dat zeelieden in handen van Barbarijse zeerovers waren gevallen, werd door familie, vrienden en dorps- en stadsbesturen geld ingezameld om ze vrij te kopen. Dat gebeurde door collectes, loterijen en andere activiteiten.
Vrijkopen was geen eenvoudige zaak. Contact met eigenaren van slaven verliep via kooplieden en consuls in het Middellandse Zeegebied. Vaak moest er lang worden onderhandeld. Soms lukte het om een algemene vrijlating te regelen als onderdeel van een vredesakkoord.
Zoals uit deze rekeningen blijkt, is er voor de vrijlating van Frans Coninck uit Hoorn een collecte gehouden. Of en wanneer hij weer voet op Westfriese bodem heeft gezet is (nog) niet bekend.
Rond 1720 zaten Jan van der Wolff en Dirck Pietersz Backer als slaaf in Algiers. Voor deze Westfriese zeelieden werd in veel dorpen een collecte gehouden. Met de opbrengst van de collecte hoopten familie en vrienden de twee mannen te kunnen vrijkopen.
De opbrengst van de collecte staat opgeschreven in een schriftje. Daarin staat bijvoorbeeld dat in Hem meer dan 20 gulden werd opgehaald voor het vrijkopen van Jan van der Wolff. Wervershoof was goed voor 12 gulden en in Binnenwijzend werd 6 gulden opgehaald.
Jacob Droog in Berkhout zegde mondeling een bedrag van 20 gulden toe. Deze gulle gever zou betalen zodra Jan van der Wolff in 'kristen-lant' was aangekomen.
Het schriftje komt uit het archief van de Hervormde Gemeente Abbekerk-Lambertschaag. De kaft is een oude verpakking van de Amsterdamse papierverkoper Jacob de Geus 'in de Geele Gebrilde Zalm'. Dat was de naam van zijn winkel in Amsterdam.
Jan Cornelisz Dekker was een Westfriese zeeman die in 1715 tot slaaf werd gemaakt. Hij verbleef 28 jaar als onvrij man in Noord-Afrika.
Negen jaar na zijn gevangenneming stuurde hij een brief naar zijn moeder. Daarin liet Jan weten dat hij in goede gezondheid verkeerde. Maar door honger was hij wel zo mager als een geraamte.
Dit bijzondere archiefstuk werd in 2014 door het Westfries Archief voorgedragen als 'Stuk van het jaar'.
Bij de doopinschrijving van Cornelis Valentijn staat dat hij een "bejaerde gewesene slaef" was (bejaerde betekent volwassen). Dat is een bijzondere vermelding, aangezien er zeer weinig tot slaafgemaakten naar de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werden gebracht.
Cornelis Valentijn kwam in juli 1724 in Enkhuizen aan. Hij heette toen waarschijnlijk Cupido van Bougis en was aan boord van het VOC-schip Huis de Vlotter meegekomen als verzorger van Jan Timmerman. Deze man was al oud en blind maar wilde graag naar zijn geboortegrond terug. Om zijn reis te kunnen vervolgen, kocht Jan de totslaafgemaakte Cupido van Bougis.
Cupido werd op 20 februari 1725 gedoopt en kreeg toen de naam Cornelis Valentijn.
Zoals eerder aangegeven was het niet gebruikelijk dat er tot slaafgemaakten meekwamen op VOC-schepen. In 1630 verbood de VOC het overbrengen van tot slaafgemaakten. Jan Timmerman heeft daarom speciaal om toestemming moeten vragen. Waarschijnlijk overleed Jan onderweg.
Cornelis Valentijn bouwde een goed leven op in Enkhuizen. Hij werkte voor de VOC, trouwde en kreeg kinderen. In het Westfries Archief zijn diverse documenten te vinden over huizen en grond die de voormalige totslaafgemaakte kocht en verkocht.
Adriaan van Bredehoff was schout van Hoorn en behoorde tot de meest rijke inwoners van de stad. Hij was ook Heer van Oosthuizen en bewindhebber van de West-Indische Compagnie. In die functie had hij kennis van en was hij betrokken bij de slavenhandel.
In de huishouding van Van Bredehoff werkte Tabo Jansz, een jonge bediende met een donkere huidskleur. Dat was heel bijzonder en werkte in de achttiende eeuw statusverhogend.
Als bewindhebber van de West-Indische Compagnie zal Adriaan van Bredehoff naar de rede van Texel zijn geweest om schepen met hun lading, die uit West-Indië waren teruggekeerd, te inspecteren. Ontmoette hij bij een van deze reizen de jonge Tabo en nam hem toen van zijn eigenaar over?
In 1727 liet Adriaan van Bredehoff een portret van zichzelf maken. Hierop staan ook zijn zwarte bediende Tabo Jansz en zijn fraaie buitenhuis 'De Gerechtigheid' in Oosthuizen.
In de achttiende eeuw hebben in Westfriesland enkele ex-slaafgemaakten geleefd. Tabo Jansz was er daar een van. Hij woonde als bediende bij Adriaan van Bredehoff, een bewindhebber van de West-Indische Compagnie.
Van Bredehoff liet na zijn overlijden in 1733 een bedrag van 12.000 gulden aan Tabo na. Daarmee wilde hij zijn ‘swarte jongen’ in staat stellen om koopman te worden. Kort na de dood van de regent trouwde Tabo met Welmetje Bakkers en begon hij een tabakswinkeltje in Oosthuizen.
In 1734 werd Tabo lid(maat) van de gereformeerde kerk. Hij deed zijn geloofsbelijdenis in Hoorn. In het lidmatenregister staat hij ingeschreven als Adriaan de Bruin alias Tabo. De voornaam Adriaan verwijst naar zijn vroegere meester, de achternaam verwijst naar zijn huidskleur.
Helemaal vrij werd Tabo na de dood van zijn meester niet. Hij kon namelijk niet vrijelijk beschikken over het geld dat hem was nagelaten. Van Bredehoff had ervoor gezorgd dat Adriaan permanent onder voogdij stond van twee administrateurs. Deze situatie zorgde voor een conflict toen hij in 1753 schulden van zijn tabakswinkel wilde voldoen uit de nalatenschap. De administrateurs waren hier niet mee eens en de zaak kwam voor het gerecht. Adriaan won de zaak maar werd geen economisch zelfstandige man.
Geregeld huurde de West-Indische Compagnie schepen voor haar handel op Afrika en West-Indië. Bij de notaris werd dan een bevrachtingscontract opgesteld. Hierin werden afspraken vastgelegd tussen de WIC-bewindhebbers en scheepseigenaren over de bestemming en uitrusting van het schip.
Volgens dit contract uit 1747 spraken de bewindhebbers Andries Kluppel en Pieter van Loosen uit Enkhuizen af dat het schip De Princes Carolina naar Afrika zou varen. Aan de Afrikaanse kust werden slaafgemaakten of een andere lading ingenomen waarna de reis moest worden voortgezet naar Suriname, Curaçao of een andere plek in Amerika.
In het bevrachtingscontract staat dat de bewindhebbers op hun kosten kamers in het schip zullen maken voor proviand, wapens en andere 'noodwendigheden tot de slavenhandel'.
Maria was geboren in Amsterdam. Ze verloor al op jonge leeftijd haar moeder en besloot toen om op straat te gaan leven.
Ze was erg avontuurlijk ingesteld. Zo reisde Maria, verkleed als man, naar Frankrijk en Spanje. Daar ontmoette ze de Alkmaarse koopman Claas van der Meer. Ze trouwden en zouden samen terugkeren naar Nederland. Daar kwamen ze echter niet aan want onderweg werd hun schip gekaapt door Barbarijse kapers.
De slaafgemaakte Maria werd vastgehouden in Meknes, een stad in het tegenwoordige Marokko. Haar man overleed al snel waarna ze op zoek ging naar een nieuwe echtgenoot om uit de harem van de sultan vandaan te blijven. Ze vond Pieter Jansz uit Medemblik.
Met Pieter had ze een soort café voor slaafgemaakten. Hiervan konden ze in hun onderhoud voorzien. In 1743 werden Maria en Pieter vrijgelaten en keerden ze naar Nederland terug. Ze vestigden zich in Medemblik.
Over haar ervaringen als slaafgemaakte in Marokko schreef Maria een boek dat in 1748 werd uitgegeven.
Voor de inkoop van slaafgemaakten aan de Afrikaanse kust namen schepen van de West-Indische Compagnie uit Nederland allerlei goederen mee. Het soort en de hoeveelheid goederen hing af van de vraag in Afrika. De vertegenwoordiger van de compagnie in Elmina informeerde de bewindhebbers in Nederland hierover.
Gewilde goederen in Afrika waren textiel en wapens. Op deze lijst zien we naast snaphanen (geweren) en laken onder andere tafelschellen, koperen bekkens, sloten, scheermessen en scharen. Met deze goederen konden ongeveer 600 slaafgemaakten worden ingekocht. Speciaal voor de inlandse koning werd ook een Japanse rok ter waarde van 28 gulden meegenomen.
De lijst komt uit de achttiende eeuw. Helaas weten we niet om welk schip het gaat.
Jacob Mossel werd geboren in Enkhuizen en voer als 15-jarige lichtmatroos naar Indië.
Aan de zuidoostkust van het huidige India klom hij op van assistent tot gouverneur. Uiteindelijk werd hij in 1750 gekozen tot gouverneur-generaal. Dat was de hoogste bestuurder van de VOC in Azië.
De gouverneur-generaal had zijn verblijfplaats in Batavia. Jacob Mossel bezat daar zeker tien slaafgemaakten. Hij had een relatie met zijn slavin Jasmina van Sumbawa die van hem twee dochters kreeg.
Na het overlijden van gouverneur-generaal Mossel werden zijn slaafgemaakten vrijgelaten en ontvingen zij een uitkering.
Op 3 oktober 1763 werd Cornelis van der Wolff in de Grote Kerk van Medemblik begraven. Via deze uitnodiging werden mensen opgeroepen om naar zijn begrafenis te komen. De uitvaart begon bij het huis van de overledene aan de Westerhaven. Van daaruit ging de rouwstoet naar de kerk.
De uitnodiging laat zien dat Van der Wolff een belangrijk man in zijn woonplaats was. Hij was onder andere burgemeester en bewindhebber van de West-Indische Compagnie.
Na de oprichting van de tweede West-Indische Compagnie in 1674 werden bestuurders in principe voor het leven benoemd. Dat gold ook voor Cornelis van der Wolff. Hij vertegenwoordigde tot zijn dood de stad Medemblik in de WIC-kamer van het Noorderkwartier.
Bijna twee maanden na de begrafenis wezen de burgemeesters van Medemblik zijn opvolger aan: Carel Heijnsius van Willigen.
Aan de Binnenluiendijk in Hoorn staat het voormalige kantoor van de West-Indische Compagnie (WIC). Het is een breed gebouw dat ooit uit twee aparte huizen bestond.
De WIC kocht in 1689 een huis van burgemeester Gerard Schagen voor 3.600 gulden. In hetzelfde jaar werd een tweede huis aan de Binnenluiendijk voor 2.020 gulden aangekocht. Voor die tijd best wel grote bedragen. De compagnie nam de panden in gebruik als kantoor maar ook als pakhuis voor kostbare goederen zoals goud en ivoor.
Het WIC-kantoor kreeg in 1784 een nieuw uiterlijk. Dat jaartal staat in Romeinse cijfers op de voorgevel. Helemaal in de top van de gevel staan de letters GWC H. Deze letters zijn een afkorting van Geoctroyeerde West-Indische Compagnie Hoorn.
In de negentiende eeuw werd de vrijmetselaarsloge West-Friesland eigenaar van het gebouw.
In de zeventiende en achttiende eeuw was in Nederland weinig verzet of protest tegen slavernij en slavenhandel. Vanaf de kansel deelde een aantal predikanten hun bedenkingen maar verder hield men zich nauwelijks met dit onderwerp bezig. Onder invloed van de Verlichting en de Franse Revolutie kwam daarin verandering.
Dit lofdicht op de Deense kroonprins laat deze verandering zien. In 1792 tekende de Deense koning een decreet dat bepaalde dat slavernij in de Deense koloniën tien jaar later zou worden afgeschaft. Daarmee was Denemarken de eerste Europese staat die een dergelijk besluit nam.
De dichter is duidelijk verheugd met het besluit van de Deens koning. Zijn naam is Jan de Jongh (de jonge). Hij werd geboren te Enkhuizen op 12 maart 1745 en was lid van een kunstgenootschap in Hoorn. In de collectie van het Westfries Archief zijn diverse verzen en gedichten van hem te vinden.
Wat is het verschil in betekenis tussen het woord Slaafs en Slaafsch? Voor de onbekende maker van deze aantekening was dat heel duidelijk.
De krant van Enkhuizen en omstreken schrijft in 1855 dat Portugal stappen zet om de slavernij in zijn koloniën af te schaffen. Nederland, Spanje en Turkije zijn dan nog de enige Europese landen die de 'mensch-onteerende slavernij' in hun koloniën toestaan.
Nederland schafte de slavernij laat af. Eerst kwam in 1814 een einde aan de trans-Atlantische slavenhandel. Dat gebeurde bij Koninklijk Besluit en was een voorwaarde om een aantal koloniën van de Engelsen terug te krijgen. Maar daarmee was het houden van slaafgemaakten niet voorbij. Bovendien bleef de slavenhandel binnen het Caribisch gebied nog bestaan.
Door druk vanuit de samenleving en van andere landen werd in 1863 de Emancipatiewet aangenomen. Met deze wet werd de slavernij in Suriname en de Nederlandse Antillen afgeschaft. Enkele jaren eerder was dat al in Nederlands Oost-Indië gebeurd.
Jan Mettes uit Hoorn vocht mee in de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865). Hij emigreerde rond 1850 naar de Verenigde Staten en settelde zich in de staat Michigan.
De burgeroorlog was een gevolg van verschillende economische belangen en standpunten over slavernij. Abraham Lincoln werd in 1861 president van de Verenigde Staten en was van mening dat de slavernij een halt moest worden toegeroepen.
Een aantal staten was het hier niet mee eens en scheidde zich van de Unie af. Dit waren zuidelijke staten waar de economie grotendeels op slavenarbeid draaide. Samen vormden zij de Geconfedereerde Staten, de Confederatie.
Jan Mettes nam in 1861 dienst in het leger van de Unie, de noordelijke staten. Hij raakte gewond aan zijn voet en verbleef langere tijd in een ziekenhuis. Vanuit het ziekenhuis schreef Jan brieven over zijn belevenissen, onder andere aan zijn familie in Hoorn.
Na de oorlog bleef Jan Mettes in de Verenigde Staten wonen. Hij was getrouwd met Gesina Halfschepel die ook uit Hoorn kwam. In 1917 overleed hij in Leadburg, Missouri.
Op 31 oktober 1862 werd in Suriname de wet tot afschaffing van de slavernij afgekondigd. Deze zogeheten Emancipatiewet trad in werking op 1 juli van het daaropvolgende jaar.
Volgens dit bericht in de Hoornsche Courant waren de slaafgemaakten in Paramaribo opgewekt en voelden zij al een nieuw leven.
Maar het zou nog tien jaar duren voordat ze echt vrij waren. De slaafgemaakten in Suriname stonden tot 1873 onder staatstoezicht en waren verplicht om op de plantages te blijven werken. Dit om te voorkomen dat plantages zonder arbeidskrachten kwamen te zitten.
In de Hoornsche courant van 11 november 1865 staat een uitgebreid artikel over de relatie tussen Afrikanen en Europeanen. De aanleiding voor dit verhaal is de grote 'neger-opstand' op Jamaica.
Jamaica was een Engelse kolonie met een grote plantage-economie. Op de plantages werd voornamelijk suiker verbouwd en werkten honderdduizenden slaafgemaakten.
Engeland schafte in 1834 de slavernij af. De daaropvolgende jaren kregen de slaafgemaakten in de Engelse kolonies hun vrijheid terug. Op Jamaica betekende de afschaffing het einde van de suikerplantages. Het eiland kreeg te maken met een economische crisis en politieke problemen.
Ondanks hun vrijheid, bleef de situatie van de ex-slaafgemaakten op Jamaica slecht. De opstand van 1865 was het gevolg.
In het krantenartikel wordt de vraag gesteld wie de Europeanen het recht heeft gegeven om Afrika te onderwerpen. De schrijver benadrukt het verschil in beschaving tussen de volkeren. Voor de eerste generatie slaafgemaakten gebruikt hij het woord 'zoutwater-negers'. Deze generatie is door de Europeanen naar Amerika vervoerd, over het zoute water van de Atlantische Oceaan.
Het hoofdkwartier van de West-Indische Compagnie (WIC) in Enkhuizen stond aan de Paktuinen. In de negentiende eeuw werd het hoofdgebouw gesloopt en bleef alleen een groot pakhuis over.
Het grote WIC-pakhuis is in 1972 afgebroken en herbouwd aan de Wierdijk. Daar maakt het nu onderdeel uit van het Zuiderzeemuseum. Tekeningen van het herbouwde pakhuis worden in het Westfries Archief bewaard.
Archeologisch onderzoek legde in 2013 de funderingen van de WIC-gebouwen aan de Paktuinen bloot. Er werd toen ook een aantal kaurischelpen gevonden. Dit soort schelpen werden gebruikt als ruilmiddel bij de slavenhandel.
In 1989 verscheen het boek 'Een Westfriese zeeman als slaaf in Barbarije'. Het is een heruitgave van een ouder boekje uit 1743 waarin Jan Cornelisz Dekker zijn ervaringen als slaaf in Noord-Afrika beschrijft. Dit boekje is heel zeldzaam. Het enige bekende exemplaar is te vinden in de Universiteitsbibliotheek van Leiden.
Jan Cornelisz Dekker werd in 1701 gedoopt in Hem. Een jaar later verhuisden zijn ouders naar Zwaag. Op 13-jarige leeftijd voer hij als scheepsjongen met het fluitschip de Kroonvogel naar de Middellandse Zee. Onderweg werd het schip door kapers uit Marokko veroverd en belandde de jongen in slavernij.
